شارا- علیرضا دهقان، دانشیار گروه ارتباطات دانشگاه تهران درباره سیر تحولات کتاب‌های حوزه مطبوعات، روزنامه‌نگاری و ارتباطات گفت: در چند سال اخیر با وجود سیر صعودی آمار کمّی منابع تالیفی و ترجمه‌‌ای حوزه روزنامه‌نگاری و ارتباطات، همچنان انتشار کتاب‌های تالیفی با نگاه بومی با کمبود مواجه است.-

دهقان در گفت‌‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، به سیر تحولات آثار کتابی از سال‌های آغاز تدریس و تاسیس رشته روزنامه‌نگاری و وسایل ارتباط جمعی در ایران اشاره کرد و گفت: نخستین تلاش‌‌‌ها در این زمینه به زمان پیش از انقلاب برمی‌گردد که تعدادی جزوه‌ و آثار ترجمه‌ای از منابع غربی و انگلیسی برای آموزش روزنامه‌نگاری تهیه و تدریس می‌شد، برای کسب آمار صحیح و فهرست کامل آثار چاپی حوزه مطبوعات نیز می‌تـوان به کتاب «آموزش روزنگاری» و «تحلیل محتوای چهل سال متون آموزشی روزنامه‌نگاری» دکتر مهدی محسنیان‌راد که یکی از استادان و محققان علوم ارتباطات است، مراجعه کرد و شرح کتاب‌های حوزه ارتباطات سال‌های پیش از انقلاب دهه 30 تا 70 را مطلع شد. 

مدرس کتاب «تئوری‌ها و کاربرد رسانه‌های جمعی» و «مطالعات مطبوعاتی» ادامه داد: در ابتدای انقلاب و دهه 60 همکاران دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی و گروه ارتباطات با نگاه ویژه دکتر سید کاظم معتمدنژاد، پدر علم ارتباطات ایران به تالیف و ترجمه آثاری در این حوزه پرداختند، همچنین دکتر مهدی محسنیان‌راد و دکتر نعیم بدیعی از افرادی بودند که وی را یاری کردند و بیشتر این سال‌‌‌ها با تالیف‌ کتاب‌های این افراد سپری شد. مهم‌ترین اثر دکتر معتمدنژاد در این دهه «وسایل ارتباط جمعی» و «آموزش روزنامه‌‌نگاری» بود که حاصل سال‌ها تدریس و تجربه‌های ارزشمند وی در حوزه پژوهش‌های ارتباطی و وسایل ارتباط جمعی به‌شمار می‌رود و سال‌ها به عنوان منبعی درسی دانشگاهی بار‌ها تجدید چاپ شده است. 

مدرس کتاب «روزنامه‌نگاری الکترونیک، فرصت‌ها و محدودیت‌ها» در ادامه به روند تحولات چاپی کتاب‌‌های مطبوعات و رسانه پرداخت و اظهار کرد: از دهه 70 تا 80 به لحاظ کمی با آمار بالایی مواجه بودیم و این تعداد در دهه 90 نیز سیر صعودی گرفت اما در این دو دهه اخیر بیشتر منابع درباره آموزش روزنامه‌نگاری به صورت عام با منابع غیر بومی و انگلیسی ترجمه و به چاپ رسیده و کمتر منابع تالیفی با رویکرد و تجربه روزنامه‌نگاران ایرانی به نگارش درآمده است. 

مترجم کتاب «کاربرد نظریه‌های ارتباطات» در پاسخ به این سوال که ارزیابی‌تان از وضعیت فعلی آثار موجود در مقایسه با گذشته چیست؟ بیان کرد: همان‌طور که قبلا اشاره کردم به لحاظ آموزش عام روزنامه‌نگاری و مهارت‌های مربوط به آن کتاب‌های بسیار خوبی منتشر شده ولی خلاء ما تولید آثار در زمینه آموزش روزنامه‌نگاری است که با استفاده از اندوخته‌ها و تجربه‌های مطبوعاتی روزنامه‌نگاران ایرانی نوشته شود تا جامعه روزنامه‌نگاران و خبرنگاران کشور را در زمینه‌های تخصصی یاری دهد، به نحوی که که دیگر نمی‌توان با کتاب‌های گردآوری شده یا اقتباسی از منابع خارجی الگویی برای نیازهای خبری و مطبوعاتی ایران و مردم آن یافت. 

این استاد دانشگاه به انتشار کتاب‌هایی در زمینه تالیف آثار بومی اشاره کرد و گفت:  به تازگی از سوی سرای روزنامه‌نگاران ایران کتابی به قلم امیدعلی مسعودی منتشر شده است. این کتاب با عنوان «مقاله‌نویسی، درسنامه‌ای مطبوعاتی و دانشگاهی» مبانی و شیوه علمی سرمقاله و یادداشت‌نویسی را بررسی می‌کند و نمونه‌هایی که مولف طی سال‌ها فعالیت مطبوعاتی به‌دست آورده را آموزش می‌دهد. وی همچنین اظهار امیدواری کرد که کتاب‌های بیشتری با این سبک نوشته شود. 

مدرس کتاب «مطبوعات، تلویزیون و دینداری، مطالعه‌ای اکتشافی» به یک کتاب در زمینه آموزش رونامه‌نگاری و ادامه سیر تغییرات کتاب‌ها در حوزه مطبوعات و رسانه اشاره کرد و گفت: کتاب «نقطه» به قلم حسین انتظامی یکی از آثار تالیفی با استفاده از تجربیات ایرانی است و همچنین تلاش دانشگاه‌ها، مراکز آموزش روزنامه‌نگاری و برخی انتشارات مانند «همشهری» در این زمینه معطوف به تالیف متون ایرانی است. 

این استاد ارتباطات معتقد است که ما به ترجمه و برگردان آثار خارجی در زمینه مطبوعات و رسانه نیازمندیم اما در کنار این کتاب‌ها باید کتاب‌هایی مبتنی بر تحقیقات ایرانی تالیف شود که متاسفانه در این بخش پیشرو نبودیم. وی در پاسخ به روند تغییرات کتاب‌ها با توجه به تحول و گسترش رشته روزنامه‌نگاری و ارتباطات طی دو دهه اخیر افزود: حوزه‌های تخصصی پدید آمده در رشته‌های ارتباطات، روزنامه‌نگاری و رسانه کم‌کم جای پای خود را در کشور  باز کردند و با توجه به این فضای رو به گسترش حوزه‌های میان رشته‌ای مانند جامعه شبکه‌ای، ارتباطات سازمانی و بهداشتی، ارتباطات سیاسی که در رشته ارتباطات نیز بسیار فراگیر است باید کتاب‌هایی منطبق با آن‌ها تالیف و منتشر شود.

مدرس کتاب «تحصیلات رسانه‌ها و آگاهی‌ها» با اشاره به سیر تغییرات کتاب‌های حوزه‌های نظری ارتباطات یادآور شد: تا پیش از دهه 70 کتابی در زمینه نظریه‌های ارتباطات منتشر نشده بود و برای نخستین‌بار در سال 76 کتاب «کاربرد نظریه های ارتباطات» را ترجمه کردم. پس از سال‌های 76 تا 80 چند کتاب دیگر در زمینه نظریه‌ها چاپ شد ولی بعد از سال 80  کتاب‌های مشابه بیشتری در حدود 15 تا 20 اثر منتشر شد.

وی در پاسخ به روند تغییرات کتاب‌ها در حوزه میان رشته‌ای، کاربردی و آسیب‌شناسی رسانه و ارتباطات اظهار کرد: مرکز تحقیقات صداو سیما و انتشارات سروش از همان اوایل دهه 60 در زمینه مباحث کودک و تلویزیون و تاثیر تلویزیون بر خشونت کودکان، آسیب‌های اجتماعی رسانه و زیرساخت‌های فنی رسانه‌ها فعال بودند اما رونق این مرکز نیز بعد از دهه 80 است. از دیگر حوزه‌های مهم میان رشته‌ای ارتباطات در کشور ما فضای مجازی و ابزارها و امکانات این رسانه جدید است که می‌توان به حوزه‌های تخصصی برآمده از این فضا مانند، شبکه‌های اجتماعی، سایبر ژورنالیسم اشاره کرد، این بخش‌ها همگی در چند سال اخیر بسیار مورد توجه محفل‌های پژوهشی، دانشگاهی و آموزشی قرار گرفته و جزو ملاحظات سیاست‌های دولتی و غیر دولتی‌اند. 

دهقان به انتشار کتاب در این زمینه نیز اشاره کرد و گفت: همچنین تالیف و ترجمه‌های بسیاری نیز با توجه به مطالعات فضای مجازی و فناوری‌های نوین ارتباطی و کاربردهای فراوان و مفید آن صورت گرفته است اما همچنان نقص‌ها و کمبود‌های حوزه روزنامه‌نگاری بر این بخش نیز سایه افکنده و جامعه علمی کشور نیازمند درک مقتضیات جدید عصر فرا رسانه‌ها با نگاه بومی و کاربرد تجربیات جامعه ایرانی است. 

علیرضا دهقان متولد سال 1336 و دانشیار گروه ارتباطات دانشگاه تهران است که سال‌ها در حوزه نظریه‌های ارتباطات، مطالعه کرده و ترجمه و تالیف داشته است. وی مدرک کارشناسی خود را در رشته علوم اجتماعی از دانشگاه تهران و مدرک کارشناسی ارشد را در رشته جامعه شناسی از دانشگاه تربیت مدرس و مدرک دکتری را در رشته جامعه‌شناسی از دانشگاه نیو ساوث ویلز، استرالیا(1384) دریافت کرد. 

وی مدرس کتاب‌های «تئوری‌ها و کاربرد در رسانه‌های جمعی»، «زبان تخصصی در متون ارتباطات»، «مطالعات مطبوعاتی» و «دموکراسی و خبر» است و مقاله‌هایی نظیر «بررسی رابطه میان افکار عمومی و رسانه‌ها»، «قماربازی اینترنتی»، «روزنامه‌نگاری الکترونیک فرصت‌ها و محدودیت‌ها»، «مطبوعات تلویزیون و دینداری در ایران: مطالعه اکتشافی» و «تحصیلات رسانه‌ها و آگاهی‌ها» نوشته است. همچنین می‌توان به ترجمه کتاب «کاربرد نظریه‌های ارتباطات» اشاره کرد. «تحلیل محتوای سر مقاله‌های روزنامه‌ها در سال 1378» از طرح‌های تحقیقاتی به‌شمار می‌رود که وی انجام داده است.

خبرنگار: مریم سلطانی